Заор сыдигъуи лъыпсырэ нэпсырэкIэ гъэшъокIыгъэ. Сыд фэдэрэ лъэхъани лэжьэкIо къызэрыкIом ар къыIэтырэп, нахьыбэрэмкIэ ащ кIэщакIо фэхъухэрэр федэ хэзыхыщт пащэхэр, тхьэматэхэр ары.
Апэрэ дунэе заом Германиемрэ Осмэн империемрэ текIоныгъэр къызыщыдамыхым 1920-рэ илъэсым Францием Шам хэкум (Сирием) тхьамэтэгъу дызэрихьанымкIэ «ЦIыф лъэпкъхэм я Лигэ» мандат къыритыгъагъ. Адыгэхэм (черкесхэм) ащыщхэм цыхьэ къызыфарагъэшIыным, ялъэныкъо зыкъагъэзэным фэшI Францием иIэшъхьэтетхэм Iофыгъо гъэнэфагъэхэр зэшIуахыщтыгъэ. Адыгэу лIэшIэгъу пчъагъэхэм къакIоцI зэо-банэм хэмыкIыгъэхэм, дзэм къулыкъу щахьынэу къызэрэрапэсыгъэм емынэцIынхэ алъэкIыгъэп. Францием иIэшъхьэтетхэр дзэм «ХэушъхьафыкIыгъэкIэ» еджагъэх.
ГурытымкIэ, зы эскадроным нэбгыри 100–150-рэ хэтыгъ. Ащ егъэпшагъэмэ, адыгэ полкыр нэбгырэ 800-м ехъущтыгъ. Дзэм апэрэ пащэу фашIыгъагъэр Къэбэртэе лIэкъолIэшым щыщэу Осмэн Абый.
Адыгэ (черкес) полкым заом хэшIыкIэу фыриIэу къыгъэлъэгъуагъэм къыхэкIэу 1926-рэ илъэсым шэкIогъум «ЦIыф лъэпкъхэм я Лиг» зыфиIорэм имандат комиссие ия 10-рэ сессие унашъо щешIы, адыгэ полкыр нахь Iоф хьылъэхэр зэшIохыгъэным фэгъэзэгъэнэу.
1925–1927-рэ илъэсхэм арабхэм зыкъызаIэтым ыуж Францием ипащэхэм адыгэ «ХэушъхьафыкIыгъэ» дзэм нэбгырэ пчъагъэу хэтым хагъахъоу рагъажьэ. 1920-рэ илъэсхэм дзэм нэбгырэ 800-м ехъу хэтыгъэмэ, 1930-рэ илъэсхэм 9500-рэ, 1936-рэ илъэсым мин 14 хэты хъугъагъэ. Заом хэкIодэгъэ дзэ пащэм ычIыпIэ лIэкъолIэшэу Андзаурыкъо Тоуфикъ ехьэ.
1930-рэ илъэсым икъихьагъум «Лига Нации» зыфиIорэм имандат комиссие ия 23-рэ сессиеу зэхищагъэм адыгэхэм лъэIу тхылъ къырахьылIэгъагъ. Адыгэхэм яныдэлъфыбзэ Къунейтрэ чIыпIэ коим къэралыгъуабзэ щашIынэу ащ къыщиIощтыгъэ. Ау джыри адыгэхэм ялъэIу гъэцэкIагъэ хъугъагъэп.
Шам ипарламент ихэдзынхэм 1931-рэ илъэсым Сэмгугъэ Аминэ зы чIыпIэ дитыгъэхэ Бэгъымрэ Дгъужъымрэ ащытекIох. А лъэхъаным щыублагъэу адыгэхэм ялъэкъзэхашIэ нахь зыкъеIэты, лъэш мэхъу, мэжъынчы. Арабхэм нахь цыхьэ афашIэу рагъажьэ. Ахэм къагурыIуагъ Шам щыпсэурэ цIыфхэри (арабхэри анахьэу) яунагъо щыщхэу зэрэщытхэр. Францием идзэ хэлэжьагъэхэм къумалкIэ яджэхэу аублэ.
1936-рэ илъэсым иIоныгъо мазэ Шамрэ Франциемрэ зэзэгъыныгъэм кIэтхагъэх. Ащ къыгъэлъагъощтыгъэ Францием Шам хэкур шъхьафит зэришIырэр. ЯтIонэрэ Дунэе заор къызежьэм, 1941-рэ илъэсым, Шам хэкум инджылыз, француз, иордан дзэхэр лъыпсыгъэчъэ заокIэ ихьагъэх. Шам чIыпIэ къинэу зэрыфагъэм икIыным фэшI адыгэ лъэпкъым ицIыф пэрытхэм къялъэIух партизан отряд зэхащэнэу. Адыгэ фэшъхьаф хэмытэу дзэ хэушъхьафыкIыгъэ «Адыгэ кэукэбэркIэ» еджэхи зэхащэгъагъ. Мэзэныкъом адыгэ шыу зэтесыр итэу мыхэм тамыгъэу хахыгъагъ, дзэ пащэм пащэм къыщыкIэдзагъэу зэкIэми адыгэ шъуашэр ащыгъыгъ. Шам иIэкIоцI политикэ хэхъоныгъэ ышIыным иIахьышIу «Адыгэ кэукэбэрым» хишIыхьагъ. 1946-рэ илъэсым Шам шъхьафит мэхъужьы.
1947-рэ илъэсым шэкIогъум и 29-рэм Палестинэр джурт ыкIи араб хэгъэгу шъхьафхэу агощынэу ОНН-м и Генеральнэ Ассамблее рихъухьагъ. Шам иIэшъхьэтетхэм арабэу Палестинэм щыпсэухэрэм IэпыIэгъу афэхъунхэу унашъо аштагъ. Шам идзэ а лъэхъаным нэбгырэ мини 5 ныIэп хэтыгъэр. Пыир бэдэдэ зэрэхъугъэм къыхэкIэу адыгэхэм къялъэIунхэ фаеу хъугъагъэ. Охътэ кIэкIым къыкIоцI Шурдум Ихьсан нэбгырэ 350-рэ хэтэу партизан отряд къеугъои (отрядым хэхьагъэхэм янахьыбэр хэушъхьафыкIыгъэ дзэу Францием ыугъоигъагъэм къулыкъу щызыхьыгъагъэхэр арых).
1948-рэ илъэсым жъоныгъуакIэм и 14-м Израиль къэралыгъо шъхьафэу загъэпсым ыуж араб-джурт заор къежьагъ. Джыри Шам адыгэхэм япэрытхэм къялъэIу. Дзэм иугъоин, изэхэщэн Шурдым Ихьсанрэ Андзаурыкъо Джэуадрэ апшъэ ралъхьагъ. Дзэм пащэу фэхъугъэр Джэуад, взводхэм тхьаматэ афашIыгъэх Шурдум Ихьсан. Андзаурыкъо Исмахьил, Бэгъ Ауад, Цэй Хьис, Хьэлэо Абдул-Къадыр, ГъукIэлI Абдель-Рауф, нэмыкIхэри. Адыгэ шIушIэ обществэу Шамым иIэм иархив къызэригъэлъэгъуагъэмкIэ, заом нэбгырэ 60-м ехъу хэкIодагъ. Тыгъужъ Рушди къызэриIуатэрэмкIэ, заом хэкIодагъэр нэбгыри 125-рэ мэхъу. Шам икъалэу Тель_азизиат щыфэхыгъ Андзаурыкъо Джэуади. Рушди тызэрэ-щигъэгъозагъэмкIэ, Шам итхакIомэ ятхьаматэу Абыд Асалам аль-Хьуджейли зы тхылъ къытхыжьыгъ. АрапыбзэкIэ тхылъым ыцIэр «Альсайф отабуут». Ащ къикIырэр «Сэшхомрэ пхъаблэмрэ». А тхыдэм мыщ фэдэ къэбар пылъ: Шам хэку ит къуаджэу Рыкъэм Джэуад щыщыгъ. А къуаджэми 1949-рэ илъэсым щагъэт1ылъыжьыгъ. 1980-рэ илъэсым къэхалъэу зыдэлъыр агъэкощынэу хъугъэ. Икъэ зызэтырахым, Андзаурыкъом ыIэпкъ-лъэпкъ псаоу, ыпэкIэ гъожьхэри зэрэтетхэу, исэшхуи зэрэголъэу къычIахыжьыгъ. Сэшхор къыгуахын алъэкIыгъэп зэрэщытэу нэмыкI къэхалъэ щагъэт1ылъыжьыгъ.
Андзаурыкъо Джэуад Шам илIыхъужъ. Лъытэныгъэу, шIулъэгъоу фашIырэм ишыхьатэу Шам икъэлэ шъхьаIэу Дамаск иурам ыцIэ фаусыгъ.
Мы адыгэ полкым хэтыгъэхэм афэгъэхьыгъэу зы бзылъфыгъэ горэм (Фафэт раIощтыгъэ) «Щэрифэ цIыкIу» ыIоу гъыбзэ ыусыжьыгъэу Шам ис адыгэхэм къаIо. Гъыбзэм игущыIэхэри Тыгъужъ Рушди къызэриIорэм тетэу тхылъыпIэм едгъэкIужьыгъэх.
Гъыбзэу «Щэрифэ цIыкIу
Адыгэхэу пшъэшъэ дахэ гущэхэми
ЯжъыукIэ гъыбзэри къаIожьы,
ЩымыIэжьэу зыцIэ къаIожьы гущэхэри,
Адыгэм тилIыбланэ гущэхэри,
Ер, тиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо шъуищэ блэрыхэр
Ери-е-еу, шъуиплIэIурыдзи,
Егудыем ищэ шъхьафиты мыгъори
Ер шъубгъэм къарыкIуи,
Ер, тиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо шъуишхончы гущэхэри,
Ери-е-еу шыри къелъи,
Зыпсэ IэшIум емыблэжьыгъэ гущэри
Абэдзэ Хъаныешъ,
Ер, шъуиадыгэ кIод.
ТIэшIукIэ шъуи Мэджыдэ нагъо гущэми
ХабзэкIэ лIыгъэр зэрехьи,
Апэрэщэ гущэми къырихьыхыгъэ гущэри
БэжъойхэкIэ Мыхьамэт гущэри,
Ери-е-еу, адыгэ кIод.
БэрсыекъохэкIэ шъуи Азэлинэ гущэми
Псэемыблэжьэу заор еубли,
Бланэр блашхъоу заом хэхьагъэ гущэри
Гъыщхэм шъуи Адыб мыгъуи,
Ер, шъуиадыгэ кIод.
ОтIэныем икъухьэлъатэ гущэри
Ошъошхом къыщэгъуагъуи,
МыдыкIэ шъуилэгъунэрысхэри
Зэтегъогэжьхэри,
Ер, шъуиадыгэ кIод.
АндзаурхэкIэ шъуи Джэуадышхо гущэми,
Япэрытэу заор еубли,
Чэщ мыщынэу заом хэхьагъэ гущэри
УбыхкIэ шъуи Аднан мыгъуи,
Ер, шъуиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо лIыкъопцIэ зэуакIо гущэхэр
Ери-е-еу, къызэкIэлъэкIожьи,
ШъхьакIо-лIыгъэм шъукъимгъэкIожьы гущэри,
Шъуихьадэ къахьыжь мыгъо гущи,
Ер, шъуиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо тхьамэтэ пцIыусы гущэхэм
АхъщэкIэ диныр аращи,
ЛъыпсыкIэ диныр зыщэфыжьыгъэ гущэхэр
Адыгэм тилIыбланэхэри,
Ер, тиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо шъуишы шхъо цIыкIухэр
Ери-е-еу, IумыпIэми дэджэгуи,
Зисэ-ашъом рыджэгужьыгъэ гущэри
Къушъхьэхэм шъуинасып мыгъуи,
Ер, тиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо Егудым идзэ гущэри
ПчыхьэкIэ зэтегъогэжьи,
МыдыкIэ сабый гъог макъэ мыгъоми
Тыгур агъэуз мыгъуи,
Ер, тиадыгэ кIод.
Радэ мыгъо шъуисабый цIыкIу гущэхэр
ЗытлъэгъукIэ тыгур мэузи,
ГъэшIэнымкIэ тыгур узын гущэуи
Тхэтэу къытхэбгъани тыкъэбгъэнагъэ мыгъуи,
Ер, тиадыгэ кIод.
Гъыбзэм икуплет пэпчъ мыщ фэдэ жъыу къылъэкIо:
Ой -нарынэ-нарынэ-рай-нэрынэ гущэми,
Ери-е-еу-ой-нарынэу-нарынэ гущэми,
Ой-нарынэ-рау-нарынэ гущэми,
Ер адыгэ кIод мыгъуи
Ер тыкIодыкIай.
Мы адыгэ купым фаусыгъэ гъыбзэхэр щы мэхъу. Мы гъыбзэр апэрэр ары. ЯтIонэрэр – «Муджахьидин», ящэнэрэр – «Адыгэ кIалэм фэдэр тэ къитхын» зыфиIохэрэр ары.
ТхьалI Сусанн,
Гуманитар ушэтынхэмкIэ
Адыгэ Республикэ институтэу
КIэрэщэ Тембот ыцIэкIэ щытым
инаучнэ IофышI
Keblagh Susanna
Fesapş..
Къэбар гъэш1эгъон тызэрэщыбгъэгъозагъэм пай Тхьа разэ къыпфэхъу.
20 Nisan 2012 Cuma Saat 10:48эуо дахэ резюме (адыгэбзэк1э мыбы сыт жэами сыжъэкъым) дахэ дыдэ хъуэщ,тхьэм аразы къылхъуху,сурийэ щхьаджэ зыри имыжъэми иэк1эмэ къыгуриунщ
20 Nisan 2012 Cuma Saat 08:57