1774 yılı öncesi bağımsızlık döneminde  Adıge toprakları (Kabardeyler Kuban Irmağı doğu yakası boyunca yayılmışlardı, şimdi esameleri okunmuyor, o yerler Adıge nüfusundan tamamen temizlenmiş durumda. Bu soykırım toprağında şimdi Nevinnomıssk, Essentuki, Kislovodsk ve Pyatigorsk gibi Rus kentleri oluşmuş bulunuyor)

 

1763 yılında Ruslar Doğu Çerkesya’da (Kabardey'de) Mozdok Kalesi’ni (Mezdegu) kurdular. Bu olay Kabardey topraklarını istilâ hazırlıklarının bir başlangıç adımı sayılabilir.

1774 yılında Rusya ile –savaş yeniği- Osmanlı Devleti arasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması’na göre Kabardey toprakları (Къэбэртае) Rusya’ya bırakıldı. İşin burasında şu durumu da  belirtmemiz gerekiyor, her iki ülke, Rusya ve Osmanlı Devleti, kendilerine ait olmayan toprakları da aralarında paylaşıyor ve o topraklarda yaşayan insanları boyunduruk altına alıyorlardı.

 

1777 yılından başlayarak Rusya Mozdok ile kuzeybatıdaki Azak Kalesi (Azov) arasında Yekaterinodarski, Georgiyevski, Soldatski, vb gibi askeri kaleler kurdu.

 

22 Septembre 1849, Montagnards Circassiens, L'illustration: journal universel

 

1778 yılında Kabardey beyleri (pşı) bu kaleleri yok  etmek için Rus birlikleri ile çarpıştılar. İlk dönemde, 1778 – 1798 yıllarında, Kabardeylerin özgürlük mücadelelerine önderlik edenler daha çok aristokrat (łeko ĺeş/ лIэкъо лъэш) sınıfından kişilerdi. Bu kişiler politik ve askeri konularda donanımlı kişiler idiler. Bey (pşı) sınıfından Atejıko İsmahil, Atejıko Adılcerıye, Atejıko Hamırze ve daha başka kişiler de  bunlarla birlikteydiler.

 

İkinci dönemde, 1799 – 1807 yılları arasında, Kabardey’deki özgürlük savaşında öne çıkan önderler Abıko Efendi komutasındaki kişilerdir. Bu dönem savaşlarına “Şeriat Savaşı” (шарихьат зао/ Din Savaşı)  adı verildi.

 

Üçüncü dönem, 1808 yılından başlayıp 1825 yılına değin uzanan çarpışmalar sonunda Kabardey topraklarında tam  bir Rus denetimi sağlandı.

Batı Çerkesya’yı istilâ amacıyla yapılan düzenlemeler içinde en görünür olanı, Çariçe II. Yekaterina’nın Kuban Irmağı sağ/ kuzey yakasını Kazak yerleşimine tahsis etmesidir. Bu olayla birlikte Karadeniz Kazak Ordusu da kuruluyor, bu ordu daha sonra   Adıgelere karşı sürdürülecek olan istilâ savaşında  kullanılacaktı.

 

Rus hükümeti –yenik- Osmanlı Devleti ile imzaladığı  1829 Edirne Antlaşması sonrasında Adıgelere karşı daha sert bir politika izlemeye başladı. Edirne Antlaşması’na göre Osmanlı İmparatorluğu Kuban Irmağı güneyinde bulunan Çerkesya’yı Rusya’ya bırakmayı kabul etmişti.  Gerçek anlamda Osmanlı Devleti ile Rusya’nın Çerkesya üzerinde herhangi bir hükümranlık hakkı yoktu. Adıgelerin Türklerle ekonomik ve ticari ilişkileri vardı ama Osmanlı hükümdarına bağlı değildiler. Rusya’nın egemenliği daha çok Anapa (Анап) Kalesi çevresi ile sınırlıydı. Rusya, 1828 – 1829 Osmanlı – Rus Savaşı sonrasında Anapa ve çevresini ele geçirmeyi başarmıştı.

 

Rus Hükümeti (Çar) Adıgelere boyun eğdirmek ve Rusya’ya bağlanmalarını sağlamak için ordularını harekete geçirdi, ancak özgürlükleri için ayağa kalkan Adıgeler istilâcı güçlere karşı direnmeye  başladılar. Direniş savaşı üç ana bölüme ayrılabilir: 1829 – 1840 arası yıllar, 1840– 1859 arası yıllar, 1859 – 1864 arası yıllar.

 

Kuzeybatı Kafkasya’da/ Çerkesya’da yaşayan Adıgelerin sürdürdüğü ulusal kurtuluş savaşı 1864 yılında sona erdi. Rusya Çerkesya’yı ele geçirdi. Yüzbinlerce insan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına göç etmek zorunda bırakıldı. Rus hükümetinin (Çar'ın) Adıgelere karşı uyguladığı bu politika bir soykırım (лъэпкъ лъэпсэ гъэкIод) politikasıdır.

 

 

1881 yılında durum: 15 no ile gösterilen en doğudaki ada- Küçük Kabardey, batısındaki ada- Büyük Kabardey; daha batıdaki ada- 1820'lerde Kuban'ın sağ/ doğu yakasından sürülen Kabardeyler yöresi (şimdiki Karaçay- Çerkes Adıgeleri yöresi); en batıdaki  iki ada da- Laba solu ve Kuban solu- şimdiki Adıgey Adıgeleri yöreleri. 1881'de Kıyıboyu Şapsığe  henüz oluşmamıştı. Daha sonra iç göçler ve anlaşma gereği silâh bırakıp dağdan inen direnişçilerle oluşacaktı.

 

Rus Ordusu sayı ve silâh yönünden üstündü ve Adıgelere karşı orantısız bir güç kullanmıştı. Durum böyle de olsa, her biri birer politik ve askeri deha sayılabilecek Adıge önderler, komutanlar da  yetişti, bu kişiler Adıge folklorunda/ halk anlatımında hâlâ adlarını koruyorlar. Bu yetenekli kahramanlardan bazılarının adları şöyle:

 

 

     Spencer, Edmund,Travels in the Western Caucasus, including a tour through

Imeritia, Mingrelia, Turkey, Moldavia, Galicia, Silesia, and Moravia in 1836. Vol. 1

 

Şırıhuko Tığuj, Horelıko Hamırz, Brakıy Lepşhaç, Alcerıyeko Kuşıku, Hırtsıjıko Ale, Nepsev Hajuağu, Hatığu Şeban, Davır Hapaç, Hahupeko Çerıy (Tharkuaho), Havdeko Mamsır, Ptseşe Dol, Atseko Hakar, Ptseşe Hacebiram, Hıtıku Hağuç, Zeyışu Kasbolet, Zaneko Seferbıy, Seferbıy oğlu Zaneko Karabatır, Çuthak’ume Kambolet, Berzec Hac İsmahil Degumıko, Berzec Hac Cırandıku Degumıko, Şıvpak’o Ŝevmız, Şerelıko Tığujıko Kızbeç, Şevcen Cırandıku, Vırım Canhot, Atejıko İsmahil, Atejıko Adılcerıy, Atejıko Hamırz, Abıko İshak, Ayteçıko Cambolet, Kasey İsmahil, vd.

 

Berzec Hac İsmahil Degumıko (1766 – 1846) Vıbıh birliklerinin en ünlü komutanlarındandı, uzun yıllar boyunca Karadeniz kıyısında yaşayan Vıbıh ve Şapsığların önderliğini yaptı. Rusların Karadeniz kıyılarında kurduğu askeri kalelerin geri alınması için yapılan savaşlara komuta etti.

 

Berzec Hac Cırandıku Degumıko, İsmahil’in kardeşinin oğlu,yani yeğeniydi (1804 – 1881), Vıbıh, Şapsığ, Natuhay ve Abzahların verdiği özgürlük savaşına önderlik edenlerden biridir. Savaşın (-Adıge- Rus Savaşı-) son yıllarında bir Çerkes Devleti kurulması için vargücüyle çalıştı. 1861’de toplanan ve “Adıge Meclisi” (Адыгэ мэджлыс) adı verilen parlamentonun (-başka adlarıyla ‘Soçi Meclisi’, ‘Çerkes Ulusal Meclisi’-)  başkanıydı. 

 

Şıvpak’o Havdeko Mamsır, Natuhay verkı/ soylusu (Netıĥoye verk/ нэтыхъое оркъ) idi, 1830 -1840 yıllarında politik ve askeri (ordu) konularda en yetkin önderlerden biriydi.

 

Şıvpak’o Şevmız (Şıvpaқo Ŝevmız/ Шыупак1о Шъэумыз) , Adıge – Rus Savaşı süresince Natuhayların önderiydi. Ordu kurma ve savaş yönetme sanatında son derece yetenekli biriydi.

 

 Şerelıko Tığujıko Kızbeç (1777 – 1840), Adıgelerin özgürlük mücadelelerinde yiğitlikte en öne çıkan kahramanlardan biridir. Şapsığ verk sülâlesi Şerelıko (Şerełıko/ ШэрэлIыкъо) ailesindendi. Adıge folklorunda da doğrulandığı üzere, çok yaman bir komutandı, onu yabancılar “Çerkesya Aslanı” (Черкесием иаслъан) diye çağırıyorlardı.

 

 

Şırıhuko Tığuj (Şırıĥuko Tığuĵ) ise Natuhay verkı idi, 19. yüzyılda Adıgelerin bağımsızlık için sürdürdükleri savaşın askeri komutanlarından biriydi. Birçok anlatı ve menkıbede/ tarihî şarkıda adı geçiyor. Adı sadece Kafkasya’da değil, Avrupa’nın değişik ülkelerinde de bilinir ve bir kahraman olarak anılır.

 

Horelıko Hamırz (Ĥorełıko Hamırz), politik ve askeri konularda Şapsığların en yetkin ve korkusuz komutanlarından biriydi. Besleney Abat ile birlikte Osmanlı Sultanı ile Çerkesya sorununu görüşmek ve yardım aramak üzere İstanbul’a gitmişti. Horelıko politik konularda bilinçliydi ve Çerkesya’nın politik konumunu çok iyi kavramış olan biriydi ve ülke sorunlarını bir düzene sokmak için ciddi çalışmalar yürütüyordu.

 

Brakıy Lepşhaç (Brakıy Ĺepŝhać/ Бракъый ЛъэпшъхьакI), Şapsığların en ünlü komutanlarından biriydi. Gerçek ve yürekli bir yiğit olma dışında askeri konularda da bir dehaydı, üstün bir politik bilinci vardı. Maykop’taki Adıge Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü arşivindeki belgelere göre, Brakıy Lepşhaç Rus generali Zass ile buluşmuştu, Zass onun üstün yeteneğini ve yiğitliğini iyi biliyordu, bu nedenle kendisine Rus ordusunda hizmet teklif etti. Lepşhaç’ın yanıtı şöyle oldu: “Senin önerini kabul etmektense cenazemin kalkmasını yeğlerim”.

 

Alcerıyeko Kuşıku, 1830 – 1840’lı  yıllarda Çerkesya’nın askeri ve politik alandaki en ünlü önderlerinden, komutanlarından biriydi. Adı her yörede bilinirdi. Bir Besleney beyi (pşı) idi, yiğitliğini anlatan tarihî şarkılar/ menkıbeler ve anlatılar, onun Adıge halkı için ne denli özverili bir mücadele yürütmüş olduğunu doğruluyor. O, saldırgan Rus Ordusuna karşı yiğitçe çarpışmıştı.

 

Hırtsıjıko Ale (Ĥırśıĵıko Ale/ Хъырцыжъыкъо Алэ), bu Abzah kahramanı ülkesi için canını vermekten kaçınmayan biriydi, Adıgelerin bağımsızlığı için yiğitçe çarpıştı ve adı Çerkesya tarihi sayfalarına yazıldı.

 

Çuthak’ume Kambolet (Цутхьак1умэ Къамболэт/ Çuthaқume Kambolet), Ademıye soyundandı, K’emguy beyi (pşı) Boletıko Cançerıye’nin vasalıydı. Kambolet askeri konularda yetenekli bir komutandı, silâhlı birliklere komuta ederek Rus birliklerine ağır kayıplar verdirdi.

 

Nepsev Hajuağu (Нэпсэу Хьэжъуагъу), Şapsığların özgürlük savaşına komuta eden en yiğit komutanlardandı.

 

Şevcen Cırandıku, Kabardey idi, Ferzepe Savaşı’nda büyük bir birliği ustaca yönetti.

 

Vırım Canhot, Kabardey idi, Ferzepe Savaşı’nda adını duyuran kahramanlardandır.

 

 

Atejıko İsmahil (Ateĵıko İsmahil) ve Adılcerıye kardeşler, 1794 yılında Kabardey’deki başkaldırı sırasında Adıge birliklerine komuta ettiler. Binlerce insan bu iki kardeşin bir işaretine bakıyordu.

 

Abıko İshak, din adamı, dinî kesimin temsilcisi olarak 1799– 1807 yıllarında Kabardeylerin verdikleri özgürlük savaşına katıldı ve savaşın bir bölümüne komuta ve önderlik etti. O bir şeriat hareketi (dinî hareket) eylemcisi idi.

 

Ayteçıko Cambolet ve Kasey İsmahil, her ikisi de Kabardey beyi (pşı) idi, Rus yönetimi ile uzlaşamayı reddettiler ve Kuban yöresine(-batıdaki Çerkesya’ya-) geçerek orada Rus Ordusuna karşı şavaşan Adıgelere katıldılar.

 

Zaneko Seferbıy (1789– 1859), bey (pşı) sülâlesi  Heğeç(Xeğeć/ XэгъэкI) ailesindendi. Batı Çerkesya’ının politik sorunları ile askeri konularda bilgili ve yetenekli biriydi. Yaşamı boyunca Adıgelerin bağımsızlığı için mücadele etti. En büyük özlemi Çerkesya’nın bağımsız bir devlet olmasıydı.

 

Zaneko Karabatır, Zaneko Seferbıy’ın en küçük oğlu. Babasının ölümünden sonra, Çerkes Meclisi kuruluşuna katılmış ve Adıgelerin en başta gelen önderlerinden biri olmuştu.

 

Huşt Mıhamet (1826 –1869), en çok saygı duyulan Adıge önderlerinden biriydi. Adıge Meclisi  (-Çerkes Ulusal Meclisi-) üyesiydi; 1862 yılında Çerkesya temsilcisi olarak İngiltere’de bulundu. Adı Rus belgelerinde Biş- Hasan-Efendi, Efendi Gasan biçimlerinde de geçer.

 

Prof. Dr. Peneşu Asker

 

Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü  Müdür yardımcısı, tarihbilimi uzmanı, doktor.

 

Adıge mak, 21 Mayıs 1864 

 

Tire içindeki ekelemeler, haritalar ve açıklayıcı harita alt yazıları çevirene aittir.Gravürler moderasyon tarafından eklenmiştir.

 

Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız

 

Cherkessia.net, 6 Ağustos 2014