Soçi kenti bileşimindeki Şapsığ köyü Şehekeyışho (Şexeқeyışxo/ Bolşoy Kiçmay) ile Stavropol Kray’da bulunan Novkus-Arteziyan köyü arasında kurulan yiğitlik köprüsü 70.yılını yaşıyor.
Açumıj (Ačmıĵ) ailesinin savaşa ilişkin bize gösterdiği fotoğraf albümündeki resimlerden birinde genç delikanlı Adıge elbisesi ve kuzu derisi kalpağı ile gülümsüyor: Uzun, fidan boylu, yakışıklı, sözün kısası gerçek bir Dağlı (Çerkes). Fotoğraf Aydemir’in çarpıştığı cephede çekilmiş. O sıralar 30 yaşında idi.
Açumıj Aydemir (Ačmıĵ) Aydemır) Maykop’taki Adıge Öğretmen Okulu ile Krasnodar kentindeki Yüksek Öğretmen Okulu’nu bitirerek Şapsığe’nin (1) Şehekey ve Şoyıko (Řeyıko) köylerinde çalışmaya başlamıştı. Hacıko Okuluna müdür olarak atanmasından kısa bir süre sonra da cepheye gönderilmişti, o sıralar Aydemir’in küçük oğlu henüz dünyaya gelmişti. Çocuğa Adıge geleneğine uygun olmayan bir ad, Aleksandr adı konmuştu. “Aleksandr” sözcüğü, “zaferi kazanan, ileriye doğru adım atan kişi” anlamlarını içerir. Aydemir’in kendi de oğlunun eğitimli biri olmasını, başarılar elde etmesini, doğru ve mutlu biri olmasını istiyordu.
Şehekey halkı askere gidenleri uğurlamaya köy dışında toplanmıştı. Halk, savaşa giden bu gençlerin düşman kurşunundan sakınmaları, kısa sürede zafer kazanmış olarak sağ salim geri dönmeleri için dua etmişti.
1942 yılı ağustos ayında Aydemir’in ilk mektubu ailesine ulaşmıştı. Mektupta Kuşevski ve Şkurinski köylerinde (- Krasnodar Kray-) düşmanla savaştıklarını, gösterdiği Yiğitlik nedeniyle birinci derece Savaş Kahramanı nişanı ile ödüllendirildiğini yazıyordu. Eşi Fıj ile küçük oğluna şöyle diyordu: “Yiyecek ve giyecek konularında sıkıntı çekmiyoruz. Saldırgan Almanları yenip kısa sürede geri döneceğiz. Sizleri özledim. Fıj, bizim için Aleksandr’dan daha değerlisi yok, onu sev”.
Aydemir’in birliği Maykop-Tuapse hattına sevk edildi. Novo-Alekseyevka (-Ukrayna-) ile Koşhable (-Adıgey-) arasında yapılan savaşlara en önde katıldı. Takımı 15 tanka karşı koydu. Kışın Gudermes (-Çeçenya-) yakınlarında düşmanla üç ay çarpıştılar. Adıge savaşçı Vladimirovka, Kamış Burun (-Ukrayna-) ve Açikulak (-Stavropol Kray-) yerleşimlerini düşmandan kurtaranlardan biriydi. Ardından Stavropol Kray’daki Novkus-Arteziyan köyü de Almanlardan kurtarılarak düşmanın ağırlık verdiği “Budennovsk-Mozdok” yolu ele geçirildi. Ancak faşist ordu sert bir karşılık verdi, düşman ölümüne bir karşı saldırıya geçti. Açumıj Aydemir’in topçu arkadaşlarının çoğu can vermişti, kendi de ağır yaralıydı. 20 tank üstlerine doğru gelmeye başlayınca, Aydemir son gücünü toplayıp ayağa kalktı. Ölen nişancının yerini aldı, tanklara karşı direniş beş saat sürdü, 20 tanktan 5’ini Aydemir’in kendi saf dışı etti. Aydemir geri çekilmedi, o yerde can verdi. Almanlar o gün köyü ele geçiremediler, askerler kendilerine verilen görevi yerine getirmiş, bu uğurda Aydemir de can vermiş oldu.
Aydemir’in Almanlara karşı direnişini gören köylülerinin anlattıklarına göre, Aydemir’in topu parçalanmıştı ama yeniden ateş etmesinden çekinerek faşistler Aydemir’in üzerine top mermileri ve kurşun yağdırmışlardı. Aydemir’in ölüsünden bile korkuyorlardı.
Bu Dağlı Kahraman, Stavropol düzlüğünde can veren diğer arkadaşları ile birlikte Novkus-Arteziyan köyünde toprağa verildi. 31 Mart 1943’te, Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti Prezidyumu kararıyla Ahmed oğlu Açumıj Aydemir’e Sovyetler Birliği Kahramanı ünvanı verildi (2).
1967 yılı Zafer gününde Novkus-Arteziyan köyünde Açumıj Aydemir’in anıtı açıldı. Üç yıl sonra da Kahraman'ın köyü Şehekeyışho'ya da anıtı dikildi. Daha önce, 1965 yılında Şehekeyışho okuluna Açumıj Aydemir adı verilmişti (3). Ardından köy caddelerinden birine de Aydemir’in adı verildi. Yine müdürü olduğu Hacıko köyü okulu duvarına Açumıj’ın resmi bulunan mermer bir plaket çakıldı. Aydemir’in öğrenim gördüğü Adıge Devlet Öğretmen Okulu’na da kabartma resmi kondu (-Ama Krasnodar’da öğrenim gördüğü yüksek okul unutulmuş olmalı?-). Adıgey başkenti Maykop’taki ana caddelerden birine A. Açumıj adı verildi. Sovyetler Birliği Kahramanı’nın adı İkinci Dünya Savaşı Merkez Müzesi Onur Salonu’nda altın harflerle yazılı olarak yerini aldı.
2012 yılı Aydemir’in yüzüncü doğum yılı idi, köylüleri bu nedenle köyde bir toplantı yapmış, Kahraman'ın 70 yıl önceki vefatını anmışlardı. Toplantıya Aydemir’in yakın akrabaları da gelmişlerdi, bunlar arasında eşi Zaret (oğlu Aleksandr 1999 yılında vefat etmişti), torunları Reşid ve Marine ile Açumıj sülâlesinden kişiler de gelmişlerdi.
Uzun bir süreden beri Yiğidin can verdiği Novkus-Arteziyan köyüne gitmeyi düşünüyor, Aydemir’in savaştığı ve ruhunu teslim ettiği bu yeri görmek istiyorduk. Bunu yaklaşan Zaferin (-İkinci Dünya Savaşı zaferinin-) 70. Yılına denk getirdik. Şapsığe Adıge Xase’si (parlamento) ile “Şapsığe” gazetesi yönetiminin -Novkus-Arteziyan köyünü- ziyaret önerisi Aydemir’in akrabaları ve Şehekeyışho köy yönetimince de uygun bulunmuştu.
Açumıj Aydemir anıtının yanında okul öğretmenleri ve öğrenciler bizi bekliyorlardı. Onlarla kucaklaştık, özlem giderdik. Köy yakınında verilen büyük savaş ve genç Adıge Kahraman Açumıj Aydemir’in yiğitliği bir kez daha anıldı, yaşamı dile getirildi, yaşatıldı. İki köy -Şehekeyışho ile Novkus-Arteziyan köyleri- arasında kurulmuş olan dostluğu güçlendirme gereği, bizleri savunmuş olan korkusuz askerlerin anılarının sonsuza değin yaşayacağı yaşlılarımız tarafından dile getirildi.
Şapsığların Adıge Xase'si başkanı Çaçuh Mecid (Ćaćıĥu Mecıd) Aydemir’e duyduğumuz saygıyı vurgulama dışında, Novkus-Arteziyan köyü halkının Aydemir’in yiğitliğini ve mertliğini unutmadığını, ona duyulan saygıya, köye yaptığımız iki ziyaret süresince tanık olduğumuzu belirtmeliyim, dedi.
Okul binasının içine girdiğimizde “Açmizovśı” adıyla okulun küçük çocukları tarafından düzenlenen ve Aydemir’e ilişkin belgelerin sergilendiği standla karşılaştık. Okul müdürü Muslimova Farida bizi güleryüzle karşıladı. Burada Aydemir adıyla bir yerel tarih müzesi de açılmış bulunuyor.
Şimdi de bir başka haber. Açumıj Aydemir’in müdürlüğünü yaptığı Hacıko köyü okuluna Büyük Zaferi simgeleyen bir bayrak –Kızıl Bayrak- hediye edildi. Komünist parti üyesi Nepsev Madine’nin anlattığına göre, Rusya Federasyonu Komünist Partisi yerel komitesi sekreteri Çaçuh İndris öncülüğünde bu iş gerçekleştirildi. Okul çalışanları ve öğretmenler de ebediyen taşınmak üzere bu Kızıl Bayrağı memnuniyetle teslim aldılar. Bayrak müzede uygun bir köşeye kondu.
Nıbe Anzor
Şapsığe Gazetesi Genel YayınYönetmeni ve Şapsığ Küçük Yerli Halkı Parlamentosu üyesi.
Şehekey - Novkus-Arteziyan - Şehekey.
Adıge mak, 10 Eylül 2015
- Tire içindeki açıklayıcı eklemeler çevirmene aittir. - hcy
Notlar:
(1) – Şapsığe, Karadeniz kıyısında Soçi ve Tuapse ilçeleri içinde yer almış eski bir ulusal ilçe, şimdilerde bir etnik yöre.
(2) – Bir paradoks olarak, 1943 yılında Açumıj Aydemir'e Sovyetler Birliği Kahramanı ünvanı verilirken, Şapsığ ilçesi ve halkı cezalandırılmış, Şapsığ ilçesi lağvedilerek toprakları doğrudan Rus topraklarına eklenmişti. Bunun için ilkin İlçe komitesinin çoğunluktaki 3 Rus üyesi, 1943'te Şapsığ ilçesinin kaldırılması kararını aldı. Komitenin iki Adıge üyesi karşı çıktı, ancak azınlıkta kaldı. Karar Moskova’daki Merkez Yürütme Kurulu (Rus üst yönetimi) tarafından 1945 yılında onandı. Şapsığ ilçesinin adı değiştirildi ve'Lazarevsk ilçesi' adını aldı. Lazarev, 1838’de Çerkesya kıyılarına çıkartma yapıp binlerce Çerkes’in canına kıyan saldırgan Rus Karadeniz Filosu’nun amirali idi. – hcy
(3) – Ne yazık ki, Açumıj Aydemir’in köyündeki ve diğer Şapsığ köylerindeki okullarda Adıgece dersler tamamen kaldırılmış bulunuyor.- hcy
Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız