Karakter boyutu :
Çerkes (Adıge) Etiğinin Beş Prensibi
24 Ekim 2019 Perşembe Saat 19:19
Tüm etik sistemlerde, öne çıkan ahlaki prensipler, çeşitli özel ilke ve normları etkisi altına alarak kristalleşir ve kusursuz hale gelir. Bunlar temel, kalıcı değerlerdir, zaman, mekan, belirli yaşam durumları, grup veya sınıf ilişkileri ile ilgili değildir. Çerkes (Adige) etik sisteminde, bunun gibi beş temel prensip vardır: İnsanlık (цIыхугъэ), saygı (нэмыс), akıl (акъыл), cesaret (лIыгъэ), onur (напэ)
Bu sonuca, 1975'ten 1995'e kadar benim tarafımdan yürütülen etnografik saha araştırmalarının materyalini analiz ederek geldim. Toplamda, Rusya'da, kısmen de yurtdışında, özellikle Ürdün, Suriye ve Türkiye'de, tüm Adıge bölgelerinin yoğun ikamet alanlarını temsil eden yaklaşık 500 yaşlı ile görüşülmüştür. Elde edilen veriler, Adıge etik ilkelerinin geçerliliğinin, dünyanın etik rasyonalizasyonuyla ilgili ortak fikirlerin varlığının kanıtıdır.
Resim: Hamit Savkuev
İnsanlık ( цIыхугъэ-Tsıxuğa): Adıgağa'nin ilk emri ve karakteristik bir özelliği olarak kabul edilir ve evrensel olarak ayırt edilir. Örneğin, bu konuda bilgi veren Fıtsa Tarçokov, Adıgağa’yı insanlık, insanlara merhamet ve yardım etme isteği olarak ifade ediyor: ''Адыгагъэр цIыхугъэщ, гущIэгъущ, хъэтырщ.'' Ali Vudıçakov benzer şekilde ifade etti: Ona göre, Adıgağa, misafirperverlik, yaşlılara saygı, duyarlılık, incelik ve genel olarak insanlık olarak tanımlanabilecek diğer değerli nitelikleri içerir. Dolayısıyla sonuç olarak: “İnsanlığa sahip olan, Adıgağa’ya sahiptir, tam tersi Adıgağa'ya sahip olan insanlığa da sahiptir.” Kubati Kudaev aynı fikri biraz farklı ifade ediyor: “İçinde insanlık bulunmayan kişi Adıgağa’dan mahrumdur.”(ЦIыхугъэ зимыIэм адыгагъэ хэлъкъым)
Empati (гущIэгъу), anlayış (зэхэщIыкI) ayrıca, diğer insanların yararına göre hareket etme istekliliği (хьэтыр) ve sağlanan yardım,yapılan iyilik için geliştirilmiş bir şükran duygusu (фIыщIэ) insanlık ile yakın ilişkilerine değiniyorlar. (Mashud Bekizov, Gisa Jirçago, Tembulat Balov vd.)
İnsanlığın motivasyonel kaynağı psape, muhtelif görüşlere göre, iyilik yoluyla ruhun kurtuluş fikridir. (Mamırhan Bekova,Ayşe Gerbo,Hakulina Kişeva) ve buradan alışılmadık derecede yüksek öneme sahip, bir çeşit iyilik kültürü ortaya çıkıyor.
Nihayet, insanlığın gerçekleşmesinin, görgü kuralları uygulamalarına bağlı olduğu sürekli vurgulanmaktadır. (Адыгэ нэмыс- Adıge nemıs) (Mamıza Ozov, Majid Temirov vd.) Akıl,cesaret,onur kaynaklarını kullanarak. (Betal Aphudov,İbrahim Ervas, Kokoz Berbekov,Husin Çerkesov vd.)
Adıgağa sisteminde insanlığın ön plana çıkması gerçeği, Adıgey’de yapılan sosyolojik çalışmaların verileriyle kanıtlanıyor. Adıge nüfusunun% 90'ından fazlasının, yani mutlak çoğunluğun, Adıge etiğinin insanlık ile ilişkilendirdiği ortaya çıktı.Bu çalışmaların başındaki R.A. Hanahu'a göre, kitle bilincinde insanlık ve adıgağa " neredeyse eş anlamlı olarak düşünülüyor” (Hanahu 1997: 47).
Bu Adıgağa ilke ve kuralarının evrenselliğinin, evrensel insanlık değerleriyle içsel uyumluluğun bir kanıtı olarak çok belirgindir.
Adıgelerin zihnindeki insanlık, ulusal, ırksal veya sınıfsal sınırları olmayan bir tür insan sevgisi dayanışmasıdır.
Resim: Hamit Savkuev
Saygı (нэмыс-nemıs): Her şeyden önce, bu kavram eğitim,terbiye,tevazu, nezaket, incelik ve iyi bir görgü kuralları davranışı ile ilişkilidir. İnsanın namusu olarak ifade ediliyor. (ЦIыхум и нэмыс ) Adıgağa'nın değerlendirme ve tanımlarında sürekli olarak görülüyor.
Muhamed Sonov diyor ki: “Adıgağa, saygı, cesaret, insanlıktır. ” (Адыгагъэр нэмысщ, лIыгъэщ, цIыхугъэщ) Tipk olanlar arasında Umar Lapsirokov'un tanımı yer almaktadır: “Adıgağa” dedikleri zaman insanlık, saygı, yardımseverlik, nezaket ve xabze görgü kurallarının varlığı anlamına gelir”
(Адыгагъэ жиIэмэ, абы къикIыр цIыхугъэ, нэмыс, хьэтыр, хабзэ зыхэлъ.) Bazen, Adıgağa ile insanlık ve saygı arasında temel bir fark olmadığı söylenir. (Likh Merov, Kasuh Tsipinova, Jubatır Tsipinov).
Tüm bilgi verenler benzer bir şekilde konuşuyorlar. Bjeduğlar ve Şapsığlar, saygı (нэмыс- nemıs) terimi yerine shak’af, (шъхьэкIаф), tevazu (нэхаш-naxash) terimlerini daha sık kullanıyorlar. (Ahmed Teuchez, İsmail Tatlok, Mahmet Naguchev, Osman Nibo, Shaf Chachuh).
Saygılı davranış ilke ve kurallar bağlamında görgü kurallarına büyük önem veriliyor. Görgü kurallarının temel ilkeleri arasında yaşlılara, kadınlara, misafirlere, akrabalara ve çocuklara saygı yer alır. (Umar Mazukobzev, Ualagey Autlev, Jaudet Shupash, Hadjifat Hartu, Vladimir Paunezhev, Kadır Hacemiz vd.) Uyumlu, sanatsal davranış kavramı özel olarak vurgulanır. (зекIуэкIэ дахэ) sadece görgü kurallarının mükemmel bilgisini değil, aynı zamanda onları yerine getirmek için özel bir zarafetle de bir yetenek olduğunu varsayar. Dolayısıyla görgülü ve hassas, kültürel estetiğe sahip olan bir kişinin görüntüsü ortaya çıkıyor. (щIыкIафIэ, нэмысыфIэ) Maryat Şoparova, Muhamed Hajbiev vd.)
Görgü kurallarını yerine getirmeyen veya kötü uygulayıcısı bir kişi, saygı ve Adıgelikten yoksun olarak kabul edilir: "Adige görgü kurallarını yerine getirmeyen biri, saygılı olduğu adıgağa’ya sahip olduğu söylenemez." (Адыгэ хабзэр зымыгъэзащIэм нэмыси, адыгагъи хэлъу жыпIэ хъунукъым). Bu, dünyanın her yerindeki Çerkeslerin görüşüdür. (İdris Mazhadzhoko, Asker Hayri, Shupash Cevdet ve diğerleri).
Tüm bunların gerçekte bir insanın etik dokunulmazlığı fikri ile bağlantılı olduğu , “kişinin namusu ” (цIыхум и нэмыс), tanıma ve saygı gösterme koşulsuz bir insan hakkı olarak tanımlanması özellikle önemlidir. (Sagid Dikinov, Hava Aslanukova).
Bir kişinin şerefine ve onuruna yapılan bir saldırının, etik standartların ağır ihlali olduğu kabul edilir: “namusunu tahrip eden kişide Adıgelik yoktur " (ЦIыхум и нэмысыр зыкъутэм адыгагъэ хэлъкъым) (Nanu Gatarivov, Madina Maşukova).
Resim:Hamit Savkuev
Akıl (акъыл-akıl): Adıgağa’nın mutlaka ahlaki yönelimli büyük bir zihin (акъыл, акъылыфIагъэ) olmadan hayal bile edilemeyeceğine dair bir inanç vardır. Örneğin, İbrahim Yervas diyor: ''Adıgağa’nın özü akıldır, mantıksız olan Adıgağa'yi taşıyamaz” (Адыгагъэр акъылщ, акъыл зимыIэм адыгагъэр хузехьэнукъым)
Adıgağa sisteminde,aklın özel yerini veya makul olanı Mamıza Ozov işaret ediyor: “Adıgağa, varlığını akla borçludur " (Адыгагъэр зыгъэнахуэр акъылщ.) Abıhun Thazaplijeva, Ishak Hatkov, Valagey Autlev, Mejid Skonçebasov, Suli Shootoh, Bibolet Hatit, Bahçeriy Napso ve diğer pek çok kişi de aynı şeyden bahsediyorlar. Aklın sadece hizmet etmediğine,aynı zamanda ahlaki düşünce ve davranışı da belirlediğine , Adıge etik ilkelerinin ihlalini, uygunsuz,mantıksız ve akılsızlık olduğuna inanılıyor.
Rasyonellik,akılcılık, “insanlar arasında olma sanatı”(цIыху хэтыкIэ) olarak adlandırılan makul,mantıklı sosyal bir zihinle bağlantılıdır. Onlarla temas halinde olan acil yaşam sorunlarını başarıyla çözer. Her şeyden önce, elbette sadece bunlar olmamasına rağmen, sevdiklerinin sevgisi ve saygısı, sağlığı, uzun ömürlülüğü, zenginliği gibi değerlerle, müreffeh bir yaşamın sağlanmasıyla ilgili sorunlardır. (Tembot Balov, Babıhu Gucapsheva, Safarbiy Katmasov, Hajumar Xaujev). Ayrıca, rasyonellik ile, özeleştiri ve oran duygusu (мардэ/marde) ilişkilendiriliyor. (Tokan Taov, Tembot Guanov, Khaziz Jilyaev, İbrahim Tlyarugov).
Özellikle “anlama yeteneği” (зэхэщIыкI), yani, başkalarına saygı ve sempati ile dolu bir yaşam durumunun doğru ahlaki teşhisini koyabilme yeteneğidir. (Betal Ordashev,) Dolayısıyla anlayışı olan bir kişinin görüntüsü (зэхэщIыкI зиIэ цIыху) Akıllı, anlayışlı ve aynı zamanda iyi kişidir.
Resim: Hamit Savkuev
Cesaret (лIыгъэ-Lhığa) : Çalışmaya katılanların görüşlerine göre,bu kavram öncelikle, sadece askeri cesaret , yiğitlik, mertlik, hedeflere ulaşmada dayanıklılık ve azim ile ilgili değildir, aynı zamanda adalet, duyarlılık, hoşgörü gibi nitelikleri içeren ahlaki olarak vurgulanan bir özelliktir.
"Asil adam" (лIыфI-lhıf) kavramı tanıtıldı. Yani, korkusuz, dürüst, bilge ve cömert ve ileri yaşta olgun,tam teşekküllü bir adam, tam anlamıyla Adıgağa’ya sahip olan kişidir. (İlyas Melgosh, Habala Nibejev, Şamxat Kobleva, Erejib Xuşt ve diğerleri.) Bu anlamda "АдыгэлI" (Аdıgelh) terimi de kullanılıyor. Yani kelimenin tam anlamıyla, “Adıge erkek”, “Adıge adam” (Cahit Jenetl, Asker Hayri, Nurali Vurısmambetov v.d).
Cesaret, Adıgağanın temel özellikleri arasındadır. “Adıgağa,saygı,insanlık, cesaret ve merhamet etmektir.” (Адыгагъэр нэмысщ, цIыхугъэщ, лIыгъэщ, гущIэгъущ). (Jambot Hapamtsivov); "Birisi hakkında " Adıgağa sahibidir” denmesi, kişi, yükümlülüklerine sadık olduğu, insanlara saygı gösterdiği,değer verdiği,cesurca,sabırla,haysiyetli ve akıllıca zamanın dönüşümlerine ayak uydurması.” (Адыгагъэ хэлъщ жаIэмэ, ТцIыхур игъэпэжу, пщIэ яхуищIу, лIыгъэ хэлъу зэманым зыдыригъэкIуу арщ). (Ali Kuşhov) anlamı ifade eder.
Cesareti betimleyen, genel olarak hoşgörü ve fiziksel ve ruhsal ıstırap, başarısızlık ve kader darbelerine dayanma kabiliyetidir. (İbrahim Koblev, Amin Dugujoko, İdris Zaramuk).
Olumsuz duyguların tezahüründeki kısıtlama sabır gösterme (тэмакъ кIыхъагъэ) Özellikle vurgulanmıştır. (Tsutsa Shkakhova, Munçak Khatuev, Muhamed Molov, vd.)
Koşulsuz cesaret belirtileri bazen Adige etik ve görgü kurallarına sıkı sıkıya bağlı kalmayı da içerir. Bunun, büyük bilgi, emek, para ve dolayısıyla büyük cesaret gerektiren zor bir mesele olduğuna inanılıyor. (Gisa Zetel, İbrahim Teuchez, Wuzırhan Beslaneyev, Likh Merov).
Resim: Hamit Savkuev
Onur (напэ-nape): nape kavramı,kelimenin tam anlamıyla “yüz” sürekli olarak onur,vicdan,utanç anlamları ile Adıgağa’nın tanımlarında yer almaktadır. “Adıgağa, insanlık, onur, saygıdır.” (Адыгагъэр цIыхугъэщ, напэщ, нэмысщ). (Vunat Kuraşinova), “Adıgağa, onur, sadakat, cesaret demektir. "(Адыгагъ зыфаIорэр напэ, щыпкъагъ, лIыгъэ). (Nuh Ançok)
Genel görüş, onur vicdan ve utancın bir kişiyi uygun ahlaki açıdan tam teşekküllü bir davranışa dahil ettiği ve onu ahlaki olmayan eylemlerden uzaklaştırdığıdır.
Bir kişinin ahlaki standartlara uygunluk üzerine sürekli bir iç kontrol organı olarak yaygın bir fikri vardır, Adige ahlakının diğer emirleriyle yakın temas halinde olan mekanizma hakkında, “Adıgağa’yı bir arada tutan, cesaret ,onur ve utançtır.” (Адыгагъэр зэтезыIыгъэр лIыгъэщ, напэщ, укIытэщ.) (Abdulçerim Patov), “Eğer bir kişi tevazu ve utanca sahip değilse, o zaman, Adıgağa’sı da yoktur” (Нэхащи укIыти зимыIэрэм адыгагъи иIэрэп) (Yusuf Tlif)
Yüz kategorisiyle,etik korku hakkındaki fikirler birbirine bağlantılıdır. Kelime anlamıyla, korku- utanç (шынэ-укIытэ). Bu genellikle yüzünü kaybetme korkusu olarak anlaşılır. (Taguna Kambieva, Fitsa Tarcokov, Xadcebiy Temzokov, ve diğerleri). Ahlakın azalması,çökmesi, genellikle etik korkunun ortadan kalkması veya baskılanmasıyla açıklanmaktadır. (Matgirey Thamokov, Sharet Kuaje ve diğerleri.).
Yüz kategorisinde halkın onurunu tanımlamak için, Adıge nape (Адыгэ напэ) ifadesi kullanılıyor. Bilgi kaynaklarına göre, bu onuru her Çerkes asaleti, cesareti, ve Adıgeliği ile desteklemelidir. Bu konuda şunu söylüyorlar. “Bir kişi cesurca ve onurlu bir şekilde davranırsa, bu halkın onurunu desteklediği, Adıgelik taşıdığı anlamına gelir" (ЛIыгъэ хэлъыу, зэрихьэу зыхъукIэ адыгэ лъэпкъым и напэ къыдишаеу, адыгагъ хэлъ ащыгъум) (Khutız Khanmeliç)
Eğer, Şerefli bir insansan, o zaman Çerkes yüksek rütbesini haklı çıkarırsın ve bu da insanlığa, cesarete ve Çerkesliğe sahip çıktığın anlamına gelir. (Jansit Kabardov)
Dolayısıyla Çerkes ahlakının beş prensibi vardır. Her biri kitabın sonraki bölümlerinde detaylı olarak ele alınacaktır. Bununla birlikte, ahlaki bilincin üreme ve gelişimine dair temel kılavuz ilkeler ve mekanizmalar olan Adıgağa'nın sürekli koordinatlarıyla karşı karşıya olduğumuzu zaten söyleyebiliriz. Ontolojik (varlık felsefesi) öze ve önemli ahlaki değerlere ve tutumlara duyulan gereksinime odaklanarak, şu sözler boşuna değildir: ''Зэманым нэмыс умыщI жиIэркъым'', ''Zaman etiği ortadan kaldırmaz'' "(Babikhu Guchapsheva); ''Хабзэжъ хэкужъ къранэркъым'', “Vatanı terk ederken, halkın iyi geleneklerini unutma'' (orada bırakmayın)” (Gukemukh, Kardangushev 1994: 113).
Adıge kavramlarına göre, geleneksel etik ilkeleri, toplum için somut olumsuz sonuçlar olmaksızın terk edilmez. Ahlaki kuralların yerine getirilmesinin reddedilmesi anomiye yol açar ve anomi, sırayla, kişilik ve toplumun temellerinin yıkımına yol açar : “Xabze ahlaki normların ortadan kalkmasıyla birlikte, insan da ortadan kalkar” (Хабзэр кIуэдым цIыхури мэкIуэд) (Hamid Otarov, Gisa ordokov, Zaramuk Huranov ve diğerleri.); Xabze ahlaki normların ortadan kalkmasıyla birlikte halkta yok olur. (Хабзэр кIуэдым лъэпкъри мэкIуэд.) (Nuh Tlostanakov, Shakhban Shidakov, Muzarif Guketlov, vb.)
Kaynak: Bgajnoko Barasbi,Adıge Etiği, Nalçik 1999 (http://ethics.kbsu.ru/book/g2/parag2.htm)
Çeviri: Yılmaz Beştepe
Cherkessia.net, 24 Ekim 2019
Bu haber toplam 5684 defa okundu.
Eşref BAŞ
Adıǵelerin prensiplerini çok güzel tespit etmişsiniz. Haddim olmayarak çok önemli bir prensip daha olduğunu düşünüyorum. Bu olmazsa o insana, o çevreye, köye, eve; Adıǵe, Adıǵe yurdu,Adıǵe köyü, Adıǵe evi denmez. Buda "temizlik, tertip ve düzen" dir.
01 Kasım 2019 Cuma Saat 14:40