Arkeolog V.A. Fomenko ayrıca şunları belirtiyor: "Tuganovların kulesini gören iki yaşlı adam, genel görünümü  bugüne kadar ayakta kalan Küçük Zelenchuk Nehir’in kıyısındaki  Adiyuh kulesine benzediğini iddia ettiler. " Dahası:"Tuganovların  Kulesi, mimarisine bakılırsa, 18. yüzyılın ortalarında  inşa edildiği ve konum olarak, yukarı Kuban taş kulelerinin bir sur hattının parçası olduğunu gösteriyor." (V.A.Fomenko - iş indeksi)

 

Arkeolog Fomenko bir sonraki çalışmasında şunları aktarıyor: " Kuban ve kollarında daha yükseklerde, mimaride benzer olan, Adiyuh'un en ünlüsü olduğu beş eski savaş taş kulesi olduğu söylenebilir. Bunlardan biri eski Khurzuk köyü yakınlarında Kuban'ın en üst kesimlerinde yer almaktadır." Sonra şöyle yazıyor: " L.I.Lavrov  Khurzuk kulesinin Adiyuh ile benzerliğini vurguluyor. Arkelog E.P.Alekseeva tarafından Kızıl Kale savaş kulesi araştırıldı. Bu kulenin Khurzuk ve Adiyuh kulelerine olan benzerlik özelliklerini kaydetti. Belki de benzer bir kule, köyün yakınındaki Klevtsovaya vadisinde bulunuyordu.

 

18. yüzyılın 60’lı yıllarında Yukarı Kuban bölgesinde oluşturulan bu savaş taş kulelerinin ve eş zamanlı olarak Kabardey Temrukue Bomat tarafından yaptırılan  Hacı-Kale (Erkin-Shahar köyü yakınlarında) toprak kalesi, tek bir tahkimat sistemi olması muhtemeldir. (V.A.Fomenko 15 -18. Yüzyılların Yukarı Kuban bölgesinin tarihi üzerine bazı eserler hakkında. / Kuzey Kafkasya halklarının tarihi ve kültürü. Pyatigorsk, 2005. Sayı. 1)

 

Ayrıca, Lavrov Adiyuh kulesini inşa edeni ve yapım zamanını anlatıyor: "Nart destanında efsanevi güzelliğin adını taşıyan kule, 18. yüzyılda Kabardey prensi Temrıkue Hacı Bomat tarafından yaptırılmıştır.. Adiyuh kulesinin kurucusu Temrıkue Hacı Bomat 1780'de öldü ve Gundelen Nehri ağzına gömüldü, mezarına bir türbe dikildi. " ( Lavrov, "Tarihsel  bir Kaynak Olarak Kuzey Kafkasya'nın Müslüman Epigrafisi.)

 

Bu savunma sistemi, Smertnaya balka ( Psırta kuar) deresinin  ağzında Yukarı Kuban bölgesinin  kuzeyinde bulunan Hacı Kale kalesini de içeriyordu. Hacı kale  kalesinin kalıntıları şimdi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin kuzey bozkır kesiminde, Belomechetskaya köyü yakınlarındaki Kuban ve Küçük Zelenchuk'un kesiştiği yerde bulunuyor.Hacı kale kalesi, Kabarydey’in  Batı topraklarında en geç 17. yüzyılda inşa edildi. 60’lı yıllarda yenilendi (yeniden inşa edildi). 18. yüzyılda, diğer tahkimatlarla (taş kuleler) birlikte bölgenin tarihinde önemli bir rol oynamıştır." V.A. Fomenko ,"Yukarı Kuban bölgesinin XV - XVIII yüzyıllar tarihi üzerine bazı çalışmalarda.")

 

Bölgedeki kaleden, Türk seyyah Evliya Çelebi'nin 17. yüzyıldaki eserlerinde de bahsedilmektedir. Cen-cek (Zelenchuk) ve Kuban nehirlerinin birleştiği yerde bulunan Şad-Kerman kalesini kısaca anlatıyor. Ahşap görünümlü,dikdörtgen bir kaledir. Kale tuğladan yapılmıştır. Ahşap asma köprülü bir hendek vardır.  E. Çelebi’nin belirttiğine göre, kale, Kalmuklar’dan korunmak için (17. yüzyılda) Kabardey prensi Misost-bey tarafından inşa edilmiştir. " (E. Çelebi," Seyahatnamesi Kitabı ", Kuzey Kafkasya Toprakları, Volga ve Don bölgeleri. M., 1979. Sayı 2. s. 84.).  Kalenin içinde Beyaz Cami beyaz kireçtaşından yeniden inşa edildi.

 

R. U. Tuganov'un çalışmasında, Hacı-kale Kalesinin 1761'te, Kabardey’in büyük Prensi Bomat Kurğokue’nin en büyük oğlu Temrıkue Hatokşokue tarafından inşa edildiği bilgisi bulunmaktadır. Tuganov’a göre, Temrıkue Hatokşokue, Rus karşıtı bir yönelime sıkı sıkıya bağlı kaldı, Kırım'da ve Türkiye'de bulundu, Arabistan’da hac yaptı ve Hacı unvanını aldı. 1761'de Temryukue ve ailesi Kuban'ın sol yakasına taşındı.Orada "cami ve silah atölyeleri olan bir yerleşim yeri" olan Hacı - kale kalesini kurdu. (R. U. Tuganov, "İsmail  bey",Nalçil,1972)

 

Potto'ya göre bu savunma sistemi uzun sürmedi. Rus ordusunun toplarına direnemeyen sistem yok edildi.  "18. yüzyılın 60'lı yıllarının başlarında Kuban'ın üst kesimlerinde oluşturulan savaş taş kuleleri hattı veya ağı, aynı yüzyılın 70'lerin sonlarında Hacı-kale kalesiyle birlikte işlev göremez hale geldi. O zamanlar, Kabardey’in Batı kesiminde, Kalmuk   süvarilerinin desteğinde General De Medem’in komutasında,Rus birliklerinin güçlü bir müfrezesi vardı" (V.A. Potto,Terek Kazakların iki yüzyılı,Vladikafkas,1912)

 

Batı Kafkasya'nın diğer yerlerinde, özellikle Kuban'ın kollarında, Psekups Nehri vadisinde, eski veya erken orta çağda, sistemler halinde birleştirilmiş benzer savunma tahkimatlarının yaygın olduğu ve kısa süre sonra terk edilen kalelerin inşa edildiği de belirtilmelidir. Ancak Kafkas Savaşı'nın başlamasıyla bazıları yeniden inşa edildi ve işlevlerini sürdürdü. Bunlardan biri, Psıhuabe kalesidir. 1848’de bu tahkimat, Muhammed Emin liderliğinde mutazig denilen  süvari birliğinin bölgelerinden biri olarak, bir müftü-yargıç ve üç danışman kadı tarafından yönetildi. Kalenin yerleşkesinde, mahkeme salonu, ahır, Yaşam alanları, yiyecek içecekler için bir depo  ve itaatsizler için kullanılan mağara girintileri bulunuyordu. (D.Pisarev’in "Köye seferi".)

 

Kafkas Savaşı'nın son aşamasında kale Çerkesler tarafından terk edilmiş ve yeni gelen Rus yerleşimciler tarafından tamamen yıkılmış ve yeni inşa edilen çevre köylerin inşaat malzemeleri için kullanılmıştır. Aynı kader, Kuban ve Karadeniz bölgesindeki diğer tahkimatların da başına geldi.  Genel olarak, bitmiş hazır yapı malzemesi elde edilmesi amacıyla ne kadar değerli olursa olsun, yapılar yerle bir edildi.

 

P. P. Korolenko şöyle yazıyor: "Yaşlı adam Tar ... t anlatıyor, 1870 yılında henüz genç yaşlarında Soçi civarına gittiğini,  yıkılmış kalede duvarların ortasında, tepesi çökmüş, iki kulaç çapında bir taş bina bulduğunu, Karadeniz sahilinde pek çok yerde ve nehir kenarında duvar arkasında bulunan eski kiliselerin tapınaklarının yapı tarzında olduğunu söyledi.   Soçi’de, üç katlı devasa bir taş kule, her üç katta da mazgal sperlikler için delikler var. ... Zaman bu eski yapılardan kurtuldu ama insanlar onları esirgemedi. Tüm taş duvarlar, tapınak ve kuleler sökülmüş, bunlardan Soçi'de altın tepesi ile hala öne çıkan bir kilise inşa edilmiştir. " (P.P. Korolenko, " Karadeniz'in kuzeydoğu kıyılarının tarihi üzerine notlar. Soçi "(1911)

 

Bölgenin en eski taş yapıları olan dolmenler bu kaderden kaçmadı. Bunların çoğu, Kuban köylerinde ve şehirlerinde kiliselerin ve idari binaların temellerine giden güçlü levhalar uğruna söküldü.  F.P. Dobrokhotov " Beregovo yerleşiminde, yerel tapınağın tamamen yıkılan dolmenlerin taşından inşa edildiğini " belirtiyor. Pşade köyünde bir değirmen var. Her adımda, köy yerleşimleri,otoyollar ve yazlık evlerin yakınında düzinelerce tahrip edilmiş, yıkılmış,parçalanmış dolmenler bulunuyor. Bunlar,eski çağların bu nadir tanıklarına nasıl davrandığımızı açıkça göstermektedir."  (F.P.Dobrokhotov. Kafkasya'nın Karadeniz kıyısı, Saint Petersburg,1916)

 

 

Kaynak:https://zen.yandex.ru/media/id/5a60368257906a2fcf791879/voennye-fortifikacionnye-soorujeniia-cherkesov-5f82d1b3b1a4d95dc0feb302?fbclid=IwAR0h1hu6Cf1Df5xEKnitzvndZIJmGA7oKU-hKxH5dxtozfQPSo5LAFXsfM4

 

 

Çeviri: Beşto Yılmaz Beştepe

 

Cherkessia.net, 20 Kasım 2020