Her yıl şığo-şej gününde Kafkas savaşı esnasında milletin özgürlüğünü korumak için canını vermiş olan kahramanlarımızı hatırlıyoruz. Onlar çerkeslerin tarihinde sönmeyecek yıldızlar olarak yerlerini aldılar, isimleri çerkes söylenceleri üzerine aktif çalışmalar yapan biliminsanları sayesinde bizlere ulaştı.

 

 

Bu gün kahramanlarımızı hatırlayalım:

 

Щырыхъукъо Тыгъужъ — Şırıhuko Tığuj, ХъорэлIыкъо Хьамырз —  Horetlıko Hamırz, Бракъые ЛъэпшъхьакI — Brakıye Tlepşhaç, Алджэрыекъо Кущыку — Alcerıyeko Kuşıku , Хъырцыжъыкъо Алэр — Hırtsıjıko Ale, Нэпсэу Хьэжъуагъу — Nepsewu Hejuağe, Хьатыгъу Щэбан — Hatığu Şaban, Даур Хьэпакъ — Davur Hepak, Хьахъупэкъо Чэрый (Тхьаркъуахъо) — Hahupeko Çerıy (Tharkuaho), Хьаудэкъо Мамсыр — Havdeko Mamsır, Пцэшэ Дол — Ptseşe Dol, Анцокъо Хьэкъар — Ançoko Hakar, Пцэшэ Хьаджэбирам — Ptseşe Hacıbiram, Хытыку ХьагъукI — Hıtıku Hağuç, Зэишъу Къасболэт- Zeyıfu Kasbolet, Занэкъо Сэфэрбый — Zaneko Seferbıy, Занэкъо Къэрэбатыр Сэфэрбый ыкъу — Zaneko Kerebatır Seferbıy’ın oğlu , ЦутхьакIумэ Къамболэт — Çuthakume Kambolet, Исмахьил Дэгумыкъор — İsmail Degumıko, Джырандыкъо Дэгумыкъор — Cırandıko Degumıko, Бэрзэдж Хьаджэр — Berzec Hacı, ШыупакIо Шъэумыз — Şıwpako Şevmız, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч -Şeretlıko Tığujıko Kızbeç, Шэуджэн Джырандыкъу — Şevcen Cırandıku, Урым Джанхъот — Wurım Canhot, Атэжьыкъо Исмахьил — Atejıko İsmail, Атэжьыкъо Адылджэрый — Atejıko Adılcerıy, Атэжьыкъо Хьамырз — Atejıko Hamırz, Абыкъо Исхьакъ — Abıko İshak, Айтэчыкъо Джамболэт — Ayteçıko Cambolet, Къэсэй Исмахьил -Kesey İsmail ve diğerleri.

 

Bu isimlerini andığımız kahramanlar liderlerdi. Onların dışında tarihte isimleri kalmamış ne kadar kişiyi savaş yok etti?

 

Bu gün daha ayrıntılı olarak Tığujıko Kızbeç, Şırıhuko Tığuj, Alcerıyeko Kuşıku ve Hırtsıjıko Ale hakkında yazacağım.

 

 

Adagum nehri vadisinde yer alan Naşhe isimli köyde Şeretlıko Kızbeç Tığujıko 1777 yılında doğdu. XVIII yüzyıl sonları ХIХ yüzyıl başlarında Çerkes yurdunda yaşayan en yiğit insanlardan biriydi.

 

Herkesin bildiği yazar Hancerıy şöyle yazıyor: «Kızbeçın oğullarını kazaklar öldürmüş olmasına, pek çok yara taşımasına, yaşlanmasına rağmen durmaksızın Ruslarla savaşıyordu. Anapada bulunan Hasan Paşanın aracılığıyla hacca da gitmiş olmasına rağmen müslümanlarca değer verilen bir sıfat olan hacı sıfatı dahi onu sakinleştirmedi, onu sakinleştiremediler: Canı bedeninde olduğu müddet boyunca gerçek bir Şapsığ olmaya devam etti. Yapılı, bariton ses tonuna sahip, davranış ve bakışları haşin, başka bir şekilde dile getirecek olursak Şapsığ kahramanının cansiperane mücadelesine mütenasip görünüşü vardı, dünyanın böylesi çalkantılı döneminde bulunmak için doğmuş gibiydi».

 

Kızbeçın canını budaktan esirgemeyen duruşu kendi döneminde ona gönül bağı ile bağlı olanlarda olduğu kadar kendisine düşman olan kin duyanlarca da yazılanlarda yer alıyor.Kızbeçe atf edilen kahramanlık günümüzde de değerini yitirmeden anılıyor.

 

J. S. Bel’in günlüğünde 19 temmuz1837 tarihinde yazdığı satırlarda: «… Pşade’de tanıştığım Hacı Kızbeç ikinci gün gelenlerin arasındaydı. O iyi bir savaşçı, 60 yaşında. Gösterdiği yiğitliklerle Ruslara büyük korku salıyor. Komşu bölgelerde yaşayan rus kadınları yaramaz çocukları onun adıyla korkutuyor, Rus generalleri defalarca ya kendi saflarında savaşması veya onlarla barış yapması halinde ne isterse vereceklerini ona iletmişlerdi, imparator ise O’nun resminin kendisine ulaştırılması halinde büyük para vereceğini belirtmişti fakat Kızbeç tüm bunları önemsemeyerek durmaksızın savaşmaya devam ediyor …»

 

Albay Matveyev kendisine iletilen bilgilere dayanarak 28 haziran 1824 tarihli gizli mektupla Tümgeneral Vlasova şunları yazıyordu: «Ünlü Kızbeç 200 Şapsığ süvarisi toplayarak Orehova gölü veya Elizavetinske tarafından saldırma niyetinde ».  Bu çerçevede bölgedeki rus idarrecilerin neler yapacağı belirleniyor… Yine Matveyev tarafından 8 kasım 1824 tarihinde Vlasov’a yazılan belgede: «31 ekim günü Cebi nehri vadisinde Abdzahler bir toplantı gerçekleştirdi. Bu toplantıya ünlü Şapsığ worku Kızbeç de katıldı ve bize saldırma kararı aldılar.  Bunu yerine getirmek için Afıpsıp’ın üst taraflarından Şebj’e dek olan bölgede Kızbeç’ın akıncılar toplaması kararını oybirliği ile aldılar. Tsafe, Cebi, Akobış, Sup vadilerinde oturan Abdzahlar hazırlar. Şapsığlarla birleşerek Kızbeç komutasında bu günlerde sefere çıkmaya hazırlar. 1000 kişi kadar oluyorlar, eş zamanlı olarak pek çok yere saldırma kararı aldılar…»

Hajbeko Canbek’in ‘Batı Çerkesya Kahramanları’ isimli eserinde; « O’nun haricinde (Aheceko Pşıkuy) Batı Çerkesyada savaşlara iştirak etmiş en ünlü kişi Çerkesya Aslanı lakaplı Hacı Kızbeç.

 

Hacı Kızbeç büyük bir süvari komutanıydı, düşman hatları gerisine yaptığı akınlarla elde ettiği başarılar, Dağıstan-Çeçenistan tarafında savaş alanında Hacı Murat’ın yaptıklarından aşağı kalır değildi. Fakat ününe ün katan en büyük başarısı 1834 yılında 700 süvariden oluşan birliği ile 12 000 kişilik orduyu dağıtmasıdır. Çerkesyanın aslanı o tarihte 60 yaşındaydı. Böylesi, dur durak bilmeyen intikam savaşı ateşini kargı ile  alevlendirip, canı bedeninde olduğu müddetçe geri adım atmadan düşmanlara azrail kesilerek 40 yıl geçirdi. Vücudu altı yerden yaralanmış bir halde 28 Şubat 1840 tarihinde canını teslim etti.

 

 

Aç’ewu Pezadenin elyazmalarından birisinde 101 çerkes kahramanının adı anılıyor. Bu listede Şırıhuko Tığujdan üçüncü sırada bahsediyor.  Adıge sözlü halk şiirlerinde, elyazmalarında, Rus ve ecnebi yazarların eserlerinde Şırıhuko Tığujdan bahsediliyor.

 

İngiliz tüccar C. S. Bell 1837, 1838 ve 1839 yıllarında Çerkesyada yazdığı günlüklerde 7 Haziran 1837 gününde: «Pşadeden gelenler Şırıhuko Tığuj ve Cambolatın kılıçlarını çekip 500 kişilik Rus birliğine ani bir baskın yaparak dağıttıkları, kendilerinin de öldüğü sanılırken yara dahi almadan çıkıp geldiklerini aktardılar».

 

Bell başka bir yerde de; «Uzaktan, önümüzde giden, Rus askeri karargahına tüfek menzili kadar yaklaşmış ardından benim saydığım altı kadar top bataryasının önünde giden çerkes süvari görünce çok hayret ettim. Bu süvari Şırıhuko Tığuj’du. Çok iri olmayan beyaz güzel bir ata biniyordu. Yukarıda o ve Cambot’un gösterdiği kahramanlığa değinmiştim. Tığuj yapılı bir adam, uzun boylu, özverili, cesur, yaptığı işte özgüvene ve büyük morale sahip birisi. O  düşman hattında görünür bir şekilde tasasızca atını sürerken aklıma bizim aslan yürekli Richard’ın doğuluları kendisiyle savaşmaya çağırışı geldi».

 

Gençliğinden itibaren bitmeyen savaşlara katılageldi. Savaşırken Yeçenıko kardeşler gibi atının ardından ateş çıkarcasına savaş meydanında atılarak, atının ayakları ile çar ordularının zapt ettiği toprakları çiğneyerek, atağa kalktığında kartal gibi düşmana dalarak onların adım dahi atmasına fırsat vermeyerek, kılıcını çektiğinde düşman için can alıcı azrail kesilerek, esir düşenleri kurtararak Şırıhuko Tığuj yaşadı. Savaş meydanının en zorlu yerine atılarak diğerlerini korumak için canını budaktan esirgemeden yaşadı. Cesur kahramanın tasvirini ‘Şapsığ Kahramanları Ağıtı’nda, ‘Abate Besleney’ şarkısında görüyoruz. Bunun yanısıra Şırıhuko Tığuj hakkında da yazılmış bir şarkı vardı. Bu şarkıyı Sultan Kımçerıy rusçaya çevirerek «Kuban Askeri Raporlar» gazetesinde 1866 yılında yayınladı.

 

Tığuj bir ordunun göstereceği yiğitliği yalnız başına gösterdi, fakat ardı arkası kesilmeyen Çarlık ordularını durdurmak Çerkeslere nasip olmadı. Esir olmayı kabul etmeyerek, kötü bir nasip olan- vatanlarını terk edip, yabancı ülkeye gitme yoluna vardılar. Sadece o tarihlerde çıkanlar değil, sonraki nesilleride, geride vatanda kalan kalıntı grup ve onların ardılı nesillerde nasipsiz duruma düştüler. Günümüzde dahi o acı dönemin yaraları iyileşmiş değil hala hafif hafif kanamaya devam ediyor…  O kara nasip yoluna düşenlerin arasında kahramanlar kahramanı Şırıhuko Tığuj da vardı: 1864 yılında türkiyeye gitti. Yabancı ülkenin dört tarafına dağıtılmış olanlar az azap çekmediler. Kendilerini savunmak zorunda kaldıkları durumlara da düştüler. Sultan Kımçerinin yazdığına göre Şırıhuko Tığujla alakalı haberler vatana da ulaşıyordu, anlatılanlara göre korku bilmez bir şekilde Türkiyede de dolaşıyordu. O tarihlerde Tığuj 80 yaşlarındaydı. Doğduğun yerde bulamadığın nasibi el yurdunda bulabilirmisin? Fakat ne olursa olsun adam gibi yaşadı adam gibi öldü, erliğe kılavuzluk eden yıldız oldu,  yaşlılara gençliği anımsatan, gençlerin yüreğini genişleten çerkes ulusunun sönmeyen yıldızı oldu.

 

Алэджэрыекъо Кущыку — Alecerıyeko Kuşıku

 

ХIХ yüzyılın 30 — 40 lı yıllarında Adıge yurdunun en ünlü kahramanlarından birisi Alecerıyeko Kuşıkupş’du. Kuşıku yiğitliği, cesareti ile pek çok söylence ve şarkıda adı anılan birisi. Wulapedendi. Kahramanın torunları bu gün de Wulapede yaşıyorlar.

 

Adıge Cumhuriyeti Beşeri Bilimler Enstitüsü arşivlerinde Kuşıku ile alakalı 50’den fazla derlenmiş söylence — halk şiiri var. Söylenceler farklı olaylarla alakalılar. Bazılarında masalsı nüveler de bulunuyor. Örneğin ‘Alecerıyeko Kuşıku ve Sefralıko Met’in havadisi’ gibi. Her ne ise de her bir söylence başlı başına bir olayı anlatıyor. Vored veya ğıbze şeklindekiler ise olayların sonuçlarını özetliyor. Evet, işin doğrusu, söylenişleri birbirlerini tamamlar niteliklerde, birinde eksik olan diğerinde dile getiriliyor. Woredler de birbirlerine yakınlar.

 

Rusça yazılmış eserlerde de Kuşıkun adına rastlıyoruz. Havadis, wored, ğıbze ve rusça metinlerde ortak bir düşünce güç buluyor, bu her birinde eksiksiz var: ulusun ekinlerini binalarını yakan, küle çeviren, yaşlı, çocuk, kadın ayrımı yapmadan katleden zalim düşman ordusuna karşı koyduğu, çarlığın oluşturduğu hatları aşarak akınlar yaparak düşmana büyük zayiat verdiren cesur-özverili bir yiğit olarak Kuşıku net olarak görüyoruz.

 

Kuşıkun iyi bir akın organizatörü olduğu woredlerde yer alıyor: «esir olan yandaşları kurtarıyor, adeta yer yüzünün nerede son bulduğu bilinmeyen noktalarına dek akın yapıyor ». Kuşıku milli çerkes tarihinde Çerkes yurdunu koruyan özverili bir kahraman olarak yer tuttu.

 

 

Hırtsıj Ale Abdzahyalıydı. Günümüz Şıthale (Beleroçensk) çıkışındaki tren yolu köprüsünün bulunduğu yerde o zamanlar bulunan Pşışe şaxh köyünde yaşıyordu. Abdzah Ç’ey elinin altındaydı. Cançate sülalesindendi. ХIХ yüzyılda yaşamış ünlü çerkes kahramanlarındandı. Hırtsıjıko Ale vatanının milletinin özgürlüğünü korurken, kahramanca, yiğitçe canını verdi. Çerkes göğünde Alenin yıldızı sönmemecesine kılavuzluk etmek üzere cesaret ve özverinin nişanı olarak kaldı. Her yeni neslin aklında, fikrinde, kavrayışında yer ederek var olmaya devam ediyor.

 

Hırtsıj Ale’den hem çekinir hem de saygı duyarlardı. İngiliz seyyah Spenser’ın belirttiğine göre 1836 yılındaki xasede Çerkes bayrağını ilk dalgalandıran oydu. O tarihten itibaren 12 yıldızlı bayrağımız milli birliğin simgesi oldu.

 

Çerkes Kahramanları yaşamları boyunca canını budaktan sakınmayan mücadeleci, zulümkarlar içinse adeta azrail kesilen, kötülüğe karşı duran, iyilik taraftarı kimselerdi. Milletin hafızasında da bu şekilde yer almaya devam edecekler.

 

PENEŞU Asker,  Adıge Cumhuriyeti Beşeri Bilimler Enstitüsü emektarı

 

Kaynak: https://adygvoice.ru/2021/05/21/%D0%BB%D1%8A%D1%8D%D0%BF%D0%BA%D1%8A%D1%8B%D0%BC-%D0%B8%D1%88%D1%8A%D1%85%D1%8C%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B3%D1%8A%D1%8D-%D0%BF%D1%81%D1%8D%D0%B5%D0%BC%D1%8B%D0%B1%D0%BB%D1%8D%D0%B6%D1%8C/?fbclid=IwAR3T7vF4jShZ_LBGksGK-DA0yaThP-jxc1Y7hHwn8IwCGXtSG8JELkBHotk

 

 

Çeviri: AÇUMIJ Hilmi  

 

Cherkessia.net, 29 Mayıs 2021